The Man With The Movie Camera - Dziga Vertov (1929)

Η πρωτοποριακή ταινία “ Ο Άνθρωπος Με Την Κινηματογραφική Μηχανή” (1929) του σοβιετικού σκηνοθέτη Τζίγκα Βερτόφ δημιουργήθηκε από την πίστη του, την οποία μοιράζεται με την Μοντέρ, Elizaveta Svilova (η οποία ήταν και η σύζυγός του), και το διευθυντή φωτογραφίας του, Mikhail Kaufman (και αδελφό του), ότι ο πραγματικός στόχος του κινηματογράφου θα πρέπει να είναι να παρουσιάσει τη ζωή όπως βιώνεται. Για το σκοπό αυτό, οι δημιουργοί της ταινίας προσφέρουν μια ημέρα ζωής, το πορτρέτο μιας πόλης από την αυγή μέχρι το σούρουπο, αν και τα πλάνα τραβήχτηκαν στην πραγματικότητα σε διάφορες πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της Μόσχας, του Κιέβου και της Οδησσού. Η αρχική εκδοχή της ταινίας είναι Βωβή. Μετά από μια δήλωση έναρξης, δεν υπάρχουν λόγια στην ταινία (ούτε ήχοι, ούτε μουσική, ούτε τίτλοι), απλά εκθαμβωτικές εικόνες, κινητικού μοντάζ, σαν μια γιορτή της σύγχρονης πόλης με έντονη έμφαση στους ανθρώπους τα κτίρια και τις μηχανές. Η μεταγενέστερη μουσική επένδυση βασίζεται σε σημειώσεις που άφησε ο σκηνοθέτης και αυξάνει σε μεγάλο βαθμό την αίσθηση που παράγει η ταινία.

Και η αρχική Βωβή εκδοχή

3.6 Η Κινηματογραφική θεωρία του Τζ. Βερτόφ

Ο Τζίγκα Βερτόφ άρχισε να εργάζεται πάνω σε πολεμικό υλικό από ντοκιμαντέρ στα είκοσι του χρόνια όπου έγινε υπεύθυνος για όλα τα επίκαιρα. Ο Βερτόφ θεωρούσε ότι η μυθοπλασία θα ήταν αδύνατο να προσεγγίσει την πραγματικότητα όπως το κινηματογραφικό τεκμήριο. Επίσης, αρνιόταν να χρησιμοποιήσει επαγγελματίες ηθοποιούς και στηριζόταν αποκλειστικά στον αυθορμητισμό σε συνδυασμό με το μοντάζ, προκειμένου να συγκινήσει και να εκφέρει λόγο. (Φερρό, 2002, 178) 

Oπως όλοι οι άλλοι σημαντικοί κινηματογραφιστές της περιόδου έτσι και ο Βερτόφ αναζήτησε και επεξεργάστηκε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κινηματογράφου, διαχωρίζοντας τα από αυτά των άλλων τεχνών. Το 1921 ο Βερτόφ ιδρύει την ομάδα των «Κίνοκς» (τρελός για κινηματογράφο στα ρωσικά) κι έγινε διευθυντής της κινηματογραφικής προπαγανδιστικής επιθεώρησης «Κίνο Πράβντα» (Κινηματογράφος Αλήθεια). Στις σελίδες της, με ύφος άλλοτε προφητικό κι άλλοτε φουτουριστικό παρουσίασε το ιστορικό μανιφέστο για τον Κινηματογράφο-Μάτι.

Η ταινία του Τ. Βερτόφ ο Άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή αποτελεί το απόσταγμα της θεωρητικής του σκέψης για τον κινηματογράφο. Στην ταινία αυτή ο κινηματογραφιστής διακηρύσσει τη δύναμη χειραγώγησης που διαθέτουν το μοντάζ και η φωτογραφία για να διαμορφώσουν από ένα πλήθος μικροσκοπικών σκηνών της καθημερινής ζωής, ένα ιδιόμορφο και πειραματικό ντοκιμαντέρ. 

Ο Βερτόφ εξίσωνε τον κινηματογραφιστή, με ένα μάτι, το οποίο συγκεντρώνει πλάνα από πολλά μέρη και τα συνδέει δημιουργικά μεταξύ τους για τον θεατή. Τα θεωρητικά γραπτά του Βερτόφ συγκρίνουν επίσης το μάτι με το φακό της κινηματογραφικής κάμερας, σε μια ιδέα που ονόμασε κινηματογράφο- μάτι («Κινό-Γκλαζ»). Στην αρχή μάλιστα της ταινίας ο Άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή εμφανίζεται η πρώτη διπλοτυπία, το ανθρώπινο μάτι μέσα στο φακό της κάμερας, αυτό που ξεκάθαρα δηλώνεται, και φυσικά αποκαλύπτεται στους θεατές που το αγνοούν, είναι τα κοινά χαρακτηριστικά στοιχεία ανάμεσά τους : ο φακός της κινηματογραφικής μηχανής λειτουργεί ανάλογα (αν και για τον Βερτόφ οι δυνατότητες του είναι πολύ μεγαλύτερες) μ’αυτόν του ανθρώπινου ματιού. (Μωραΐτης 1982, σελ. 58) 

3.6.1 Ανάλυση της ταινίας Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή (1929)

Ο Άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή γυρίστηκε το 1929 στην Σοβιετική Ρωσία σε σκηνοθεσία του Τζίγκα Βερτόφ, διεύθυνση φωτογραφίας του Μιχαήλ Κάουφμαν και μοντάζ της Ελιζαβέτα Σβίλοβα. Η ταινία η οποία αποτελεί πλήρη κατάθεση των αντιλήψεων του για τον κινηματογράφο και το μοντάζ, εξυμνεί τη δύναμη του δημιουργού του ντοκιμαντέρ να ελέγχει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα μέσα από το μοντάζ και τα ειδικά εφέ. 

Κεντρικό πρόσωπο της ταινίας είναι ένας οπερατέρ που μετακινείται συνέχεια στη Μόσχα, παρατηρώντας διάφορες σκηνές από τη ζωή στην πόλη και καταγράφοντας φαινομενικά ασύνδετες εικόνες της πόλης, οι οποίες, όμως, συνθέτουν σαν πάζλ την πολυπλοκότητα της καθημερινής ζωής. Αυτή την πολυπλοκότητα φροντίζει συνέχεια να την τονίζει με βίαιές μετακινήσεις της κάμερας «πάγωμα» του πλάνου επιταχύνσεις, ακόμα και χωρίζοντας την οθόνη στα δύο, για να έρθει μετά και να απομυθοποιήσει τη δράση στα μάτια του θεατή και να του υπενθυμίζει συνεχώς πως αυτό που βλέπει, είναι μια ταινία. Η πρώτη εικόνα της ταινίας δείχνει ένα κοντινό πλάνο μιας κάμερας. Με ένα εφέ διπλής έκθεσης, βλέπουμε τον άνθρωπο με τη μηχανή του τίτλου της ταινίας να σκαρφαλώνει ξαφνικά σε ένα γενικό πλάνο στην κορυφή μιας γιγαντιαίας κινηματογραφικής μηχανής. Τοποθετεί την δική του κάμερα πάνω σε ένα τρίποδο και κινηματογραφεί για λίγο, έπειτα κατεβαίνει πάλι κάτω. Τα ειδικά κινηματογραφικά εφέ αυτού του είδους εμφανίζονται ως μοτίβο σε όλη τη διάρκεια της ταινίας. 

Στην εισαγωγική σκηνή της ταινίας βλέπουμε το κοινό να κατακλύζει την αίθουσα ενός κινηματογράφου, τους μουσικούς να παίζουν, τα φώτα να σβήνουν και στην οθόνη να παρουσιάζονται οι τίτλοι της συγκεκριμένης ταινίας «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή». Αυτή η αφηγηματική μέθοδος (προβολή ταινίας μέσα σε μια ταινία) υπενθυμίζει συνέχεια στο θεατή πως βλέπει κινηματογράφο- εντύπωση, που θα κορυφωθεί στο τελευταίο πλάνο: η κάμερα, πάνω στο τρίποδο, επιστρέφει στην αίθουσα της εισαγωγικής σκηνής, κάνει μια υπόκλιση προς το κοινό, και στρέφει προς αυτό το φακό της κινηματογραφώντας το. 

Το ξύπνημα της κοπέλας στην αρχή της ταινίας και της πόλης, μπορεί να ιδωθεί σαν ένα κάλεσμα για αφύπνιση. Ας μην ξεχνάμε ότι, για τον Βερτόφ μια πραγματική ταινία ντοκιμαντέρ λειτουργεί ως μια αφυπνιστική θεραπεία. «Ξυπνήστε, ανοίξτε τα μάτια σας, δείτε τη ζωή όπως είναι» είναι το πρώτο μήνυμα του οπτικού μανιφέστου που λέγεται Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή. Ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο της ταινίας είναι οι συνεχείς παραλληλισμοί (μέσω του εναλλασσόμενου μοντάζ) μεταξύ του εξωτερικού και του εσωτερικού χώρου, του δημόσιου και του ιδιωτικού. Έτσι, το πλάνο της κοπέλας που πλένεται το πρωί, ακολουθεί ένα πλάνο της πόλης και των δρόμων που καθαρίζονται με τις μάνικες ενώ η σκηνή με που παρουσιάζει την υπογραφή διαζυγίου αντιπαραβάλλεται με δύο τραμ που συναντιούνται και στρίβουν σε αντίθετες κατευθύνσεις. (Σηφάκη, 2007, σελ. 116) 

Η ταινία αυτή του Βερτόφ ανήκει εκτός από το ύφος του Σοβιετικού Μοντάζ και στο είδος του ντοκιμαντέρ που ξεχωρίζει τη δεκαετία του 1920, γνωστές ως «συμφωνίες πόλεων». D. Σύμφωνα με τους Bordwell και Thompson, (2004, σελ. 461-462) υπάρχουν πολλοί τρόποι να γυριστεί μια ταινία για μια πόλη. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εκθέσει τη γεωγραφία ή τα φυσικά της αξιοθέατα ή για κυβερνητικές πολιτικές που πρέπει να αλλάξουν. Οι πρώιμες συμφωνίες των πόλεων, ωστόσο, εγκαθίδρυσαν τη σύμβαση να παίρνει κανείς στιγμιότυπα ή ενίοτε στημένες σκηνές από τη ζωή στην πόλη και να τις συνδέει, συνήθως χωρίς σχόλια, με τη βοήθεια συνειρμών για να υποδηλώνει συναισθήματα ή έννοιες. 

Η ταινία του Βερτόφ σε ένα μεγάλο βαθμό ακολουθεί την προβολή μιας χαρακτηριστικής ημέρας της ζωής του αστικού κέντρου μιας μεγαλούπολης (όπως το Βερολίνο του Ρούτμαν, 1927). Αν και πολλοί ερευνητές έχουν χαρακτηρίσει το Βερτόφ ως φορμαλιστή, οι σκηνές στην πόλη επιβεβαιώνουν ότι πρόκειται για ένα γνήσιο κονστρουκτιβιστή καθώς κατάφερε να ενορχηστρώσει με εκπληκτική ακρίβεια και ρυθμό τη φυσική ρευστότητα και την κίνηση των τραίνων, τραμ και λεωφορείων. Ο Μάκης Μωραΐτης (1982, σελ. 60-61) παρομοιάζει την κάμερα στα χέρια του κινηματογραφιστή του Βερτόφ σαν το μαγικό ραβδί στα χέρια του ταχυδακτυλουργού στην ίδια ταινία ενώ η κάμερα λειτουργεί σαν εργαλείο που μεταφέρεται παντού : στο εργοστάσιο, στους δρόμους, στα γήπεδα, στις αγορές. Παντού όπου δουλεύει και ζει ο σοσιαλιστικός άνθρωπος. 

Μέσα στην ταινία θα δούμε τις ίδιες πράξεις και τα ίδια πλάνα να κινηματογραφούνται, να μοντάρονται και να παρακολουθούνται από ένα κοινό που βρίσκεται πάνω στην οθόνη, όλα σε ανακατεμένη σειρά. Στο τελευταίο τμήμα της ταινίας πολυάριθμα μοτίβα από όλα τα προηγούμενα κομμάτια της ημέρας επιστρέφουν με μεγάλη ταχύτητα. Η απλή σειρά μιας συνηθισμένης συμφωνίας πόλης έχει διαταραχτεί και ανακατευτεί. 

Τέλος, η ταινία αρνείται επίσης να δείξει μόνο μια πόλη, αναμειγνύοντας αντ’ αυτού υλικό που έχει γυριστεί στη Μόσχα, στο Κίεβο και στη Ρίγα σαν ο οπερατέρ να μπορεί να κινηθεί μπρος πίσω, στο χώρο κατά τη διάρκεια αυτής της «μέρας» κινηματογράφησης. Τελικά ο Άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή μπορεί να είναι μια συμφωνία πόλης, αλλά υπερβαίνει σαφώς τα όρια του είδους. (Bordwell &Thompson, 2004, σελ. 462). Πρόκειται για μια εικονική πόλη, συγκερασμός αποσπασμάτων από πολλές πόλεις. 

Πηγή: Πανεπιστήμιο Κρήτης - Σχολή Κοινωνικών Επιστημών